XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis ve Yöresi Zâviyeleri

İslâm dininin kurumlardan biri olan zâviyeler, herhangi bir tarikata mensup dervişlerin, şeyhin idaresinde topluca yaşadıkları yapı veya topluluğunu ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nde ilk dönemlerden itibaren zâviye kurmak isteyen şeyh ve dervişlere, mirî topraklarda takım muafiyetler verilmek suretiyle destek verilmiştir. Bu nedenle Anadolu’da öncesi dönemlerde kurulmaya başlayan zâviyelerin sayısı döneminde her geçen gün daha da artmıştır. Özel mülkiyetten ziyade, geniş vakıf arazileri üzerinde birer tasavvuf müessesesi olarak kurulan bu çoğunlukla şehir kasaba kenarlarında, yollar geçit yerlerinde inşa edilmişlerdir. Zâviyeler kuruldukları yerlerde hem halkın manevi ihtiyaçlarını karşılayarak dini, de gelip yolculara ücretsiz yiyecek, içecek yatacak yer sağlayarak sosyal fonksiyonlar üstlenmişlerdir. Bunun yanı sıra Anadolu Balkanlarda Türk-İslam kültürünün yayılmasına, göçebe yaşayan toplulukların yerleşik hayata geçmelerine böylece yeniiskân alanlarının açılmasına hizmet etmişlerdir. Bütün özellikler dikkate alındığında zâviyeler; taraftan kendilerine özgü idari, yönetim, dini anlayış ritüellere sahip kurumu, diğer devletin en ücra köşelerinde vermeleri idari düzeninin sağlanmasına yardımcı olmaları sebebiyle sivil iktidarı temsil Devleti, egemenliğine aldığı şehirlerde kuruluşundan başlayarak Türk-İslâm kültürünü yerleştirmek kalıcılığını sağlamak amacıyla yapımını önemsemiştir. pek çok müessese gibi zâviyeler gelirleriyle faaliyetlerini sürdürmüşlerdir. Vakıflar, meydana getirdikleri sistem sayesinde gelir sağlayan elde ettikleri gelirlerle toplum devlet yararına çeşitli konularda üreten kurumlardır. Zâviyelerin karşılamak sürdürülen hizmetlerin devamlılığını şeyhleri bazen yöneticileri tarafından desteklenen vakıflar, kurumların uzun yıllar varlıklarını sürdürmelerine olmuşlardır. Tarihsel süreçte kurulduğu coğrafyadan dolayı birçok medeniyete ev sahipliği yapan Bitlis yöresi, 1515 yılında alındıktan sonra belirli zaman aralıklarında tahrir edilmiş sonuçları ayrıntılı şekilde mufassal defterlere yazılmıştır. Mufassal defterlerine çevresinde bulunan gelirleri, buralarda görev görevliler aldıkları ücretler, vakıflarının menkul gayrimenkulleri ile bunlardan sağlanan yıllık gelirler kaydedilmiştir. çalışmada 1540, 1556 1571 yıllarında düzenlenen dört ayrı defteri incelenmiş defterlerde alan yöresi zâviyeleri tespit edilmiş, edilen günümüze kadar varlığını devam ettirip ettiremedikleri ortaya konulmuştur. Böylece özelde şehrinin sosyo-kültürel tarihinin çıkmasına genelde kültür tarihine katkı sunulmaya çalışılmıştır.